خطراتی که دریای خزر را تهدید می‌کند: آلودگی، تغییر آب و هوا، استخراج نفت...

اگرچه هنوز گهگاه در سواحل بندر انزلی فوک‌های تک‌افتاده دیده می‌شوند اما اهالی شهر باکوی آذربایجان سال‌هاست که دیگر این حیوانات آرام دریای خزر را نمی‌بینند. آلودگی صنعتی، تغییر آب و هوا و صید بی‌رویه، تمامی محیط زیست خزر و حتی موجودیت این دریا را در معرض خطر قرار داده است.

فوک‌ خزری در خطر نابودی است

تعداد فوک‌های دریای خزر که در اوایل سدۀ بیستم به یک میلیون می‌رسید اینک به یک‌دهم کاهش یافته است. اتحادیۀ بین‌المللی حفاظت از طبیعت، نسل این حیوان را "درخطر" اعلام کرده است. فوک خزری که یکی از کوچکترین نژادهای فوک محسوب می‌شود منحصر به این دریا است.

در شهریورماه گذشته خبرگزاری ایرنا نوشته بود که هم اکنون کمتر از ٧٠ هزار فوک در دریای خزر زندگی می‌کنند و در صورت ادامۀ صید از سوی روسیه، نسل این پستاندار با خطر نابودی مواجه خواهد شد.
به نوشتۀ ایرنا شیلات روسیه برای زمستان ٢٠١٩ جواز شکار ٢ هزار فوک را صادر کرده است، اما پیش‌بینی می‌شود که ٢ تا ٣ برابر این رقم، به طور غیرمجاز شکار شود...

آلودگی صنعتی

اما به نوشتۀ خبرگزاری فرانسه عامل اصلی نابودی فوک خزر، آلودگی صنعتی است. آذر قارایف رئیس انجمن حفاظت از حیوانات جمهوری آذربایجان به خاطر می‌آورد که حدود پانزده سال قبل، صدها فوک مرده را روی آبهای خزر دیده بود. او می‌گوید از آن زمان تا امروز هیچکس فکری به حال وضعیت نکرده است. ولی منابع ایرانی می‌نویسند که اولین و تنها مرکز حفاظت از فوک خزری در سال ۲۰۱۰ در ایران شروع به کار کرده است.

مشکل بزرگ دریای خزر اینست که گذشته از محیط زیست متنوع و غنی، دارای ذخائر عظیم انرژی نیز هست. بنا بر ارزیابی‌های گوناگون، خزر معادل ۵٠ میلیارد بشکه نفت و ٣٠٠هزار میلیارد متر مکعب گاز دل خود پنهان دارد.

نهادهای وابسته به سازمان ملل گزارش داده‌اند که آلودگی ناشی از استخراج و پالایش نفت و فعالیت سکوهای نفتی، زباله‌های رادیو اکتیو نیروگاه‌های اتمی و همچنین آب‌های پس‌ماندۀ کارخانه‌ها که اساساً از رود ولگا می‌آید، خزر را به شدت می‌آلاید. در حوالی شهر باکو، صیادان هنگام ماهیگیری هر روزه قطرات بزرگ نفت را بر سطح آب می‌بینند.

خاویار خزر: خاطره‌ای از گذشته

گذشته از صید محلی، صنعت پرمنفعت خاویار نیز به خطر افتاده است. آذر قارایف آذربایجانی می‌گوید: "زمانی خاویار کیلویی ۵ یورو بود. حالا به ٨٠٠ یورو رسیده است اما عملاً دیگر گیر نمی‌آید. ماهی استورژن تقریباً از بین رفته". علی‌حیدر ممدوف یکی دیگر از فعالان محیط زیست مقصر اصلی را شرکت‌های بزرگ نفتی می‌داند که "در عمق آب و زیر زمین، برای اکتشاف نفت انفجار ایجاد می‌کنند". به این ترتیب، آبهای عمیق که محیط زیست اصلی ماهی استورژن است به کلی تغییر ماهیت می‌دهد.

اما نمایندگان شرکت ملی نفت آذربایجان می‌گویند که آلودگی‌ها مربوط به دوران شوروی است و امروزه آنان در حال پاک کردن مناطق آلوده‌اند.

سطح آب و کابوس آرال

بنا بر تحقیقات آکادمی علوم آذربایجان سطح آب خزر سالانه ۶ سانتی‌متر پایین می‌رود. علت اصلی این پدیده تغییر آب و هوا ذکر می‌شود. یک پژوهشگر آذربایجانی می‌گوید: "در کشورهای همجوار خزر، زندگی تمام سکنۀ مناطق ساحلی به بالا یا پایین رفتن سطح آب وابسته است".

دولت‌های همجوار می‌گویند که قرارداد امضا شده در سال ٢٠١٨ در مورد وضعیت حقوقی خزر، علاوه بر مسائل نظامی و منابع نفت و گاز، مسئولیت‌ها در قبال محیط زیست را نیز مشخص کرده است. اما فعالان محیط زیست معتقدند که هیچ اقدامی برای جلوگیری از پایین رفتن سطح آب به اجرا درنیامده است.

آذر قارایف، فعال محیط زیست نگران است که دریای خزر به سرنوشت دریاچۀ آرال دچار شود که نابودی تقریبی‌اش یکی از بزرگ‌ترین فجایع زیست محیطی است که علل آن مستقیماً با فعالیت‌های انسانی (و یا بی‌عملی آدم‌ها) ارتباط دارد. آذر قارایف به خبرگزاری فرانسه گفته است: "اصلاً دلم نمی‌خواهد به این موضوع فکر کنم. نابودی خزر جنایت بزرگی خواهد بود".