آغاز و انجامِ کوشش‌های آمریکا برای خروج از برجام

ترامپ برای خروج از توافق هسته‌ای وین که یکی از مهم‌ترین وعده‌هایِ انتخاباتی‌اش بود، از هیچ کوششی فروگذار نکرد. او در اوت ۲۰۱۵ گفت که قصدِ پاره کردن توافق هسته‌ای با ایران را ندارد، ولی در کاربستِ آن چنان سختگیری خواهد کرد که امضاکنندگان به مذاکرۀ مجدد روی آورند. اما در مارس ۲۰۱۶ در سخنرانی‌اش در برابر گروه «آی پَک» (کمیتۀ روابطِ عمومیِ آمریکا و اسرائیل) گفت: نخستین گامی که در مقام رئیس جمهوریِ آمریکا بر خواهم داشت، پاره کردنِ توافقِ فاجعه‌بار هسته‌ای با ایران خواهد بود. رکس تیلرسون، وزیر پیشین وزارت امور خارجۀ آمریکا و هِربرت رِیْموند مَک‌مَستِر، مشاور پیشین امنیت ملی آن کشور، همواره ترامپ را به ادامۀ توافق ویِن تشویق می‌کردند. اما او چندی پیش از اعلام رسمیِ خروج آمریکا از آن توافق، آنان را با سیاستمدارانی که دشمن برجام هستند جایگزین کرد.

نشست رهبران گروه هفت در ایتالیا، مه 2017 عکس: خبرگزاری فرانسه

سه شنبۀ گذشته هشتم ماه مه آمریکا رسماً از «توافقِ هسته‌ای ویِن» معروف به «برنامۀ جامعِ اقدامِ مشترک» یا «برجام» خارج شد. دونالد ترامپ پس از اعلام رسمیِ خروجِ کشورش از برجام، بی‌درنگ فرمانِ بازگشت به تحریم‌هایِ پیش از توافق ویِن را نیز امضا کرد. توافق هسته‌ایِ ویِن سرانجامِ ۱۲ سال مذاکرۀ ایران با ۶ قدرتِ‌ بزرگ جهانی معروف به گروه «۱+۵» بود که در اکتبر ۲۰۰۳ با مسئولیت حسن روحانی آغاز شد و در ژوئیۀ ۲۰۱۵ با مسئولیتِ محمد جواد ظریف به پایان رسید. آن توافق در ۲۰ ژوئیۀ ۲۰۱۵ به صورتِ قطعنامۀ ۲۲۳۱ به تصویبِ شورایِ امنیت سازمان ملل رسید. ۱۵ کشور عضو آن شورا با اکثریت مطلق آرا توافق ۵ عضو دائمی شورای امنیت و آلمان را با ایران تأیید کردند. با تصویب آن، شش قطعنامۀ پیشین دربارۀ فعالیت‌هایِ هسته‌ایِ جمهوری اسلامی که همه دربردارندۀ تحریم‌هایِ گسترده برضد ایران بودند، اعتبارشان را از دست دادند. قطعنامه ۲۲۳۱ امضاکنندگانِ توافق را نیز به اجرای مُفاد آن مجبور می‌کرد.

توافقِ وین در زمان ریاست جمهوریِ باراک اوباما امضا شد و دولت او آن را پیروزی سیاسی برای آمریکا خواند. اما جمهوری‌خواهانِ مجلسِ نمایندگانِ آن کشور از همان آغاز با آن توافق به مخالفت برخاستند. ترامپ در کارزار انتخاباتی‌اش آن را «فاجعه» خواند و بدترین توافقی دانست که آمریکا تاکنون امضا کرده و افزود که ممکن است آن توافق به «هولوکاستِ هسته‌ای» بینجامد. او در مارس ۲۰۱۶ در سخنرانی‌اش در برابر گروه «آی پَک» (کمیتۀ روابطِ عمومیِ آمریکا و اسرائیل) گفت: نخستین گامی که در مقام رئیس جمهوریِ آمریکا بر خواهم داشت، پاره کردنِ توافقِ فاجعه‌بار هسته‌ای با ایران خواهد بود.

در آن زمان، ترامپ مدعی بود که می‌خواهد با ایران و دیگر امضا‌کنندگانِ برجام برای رسیدن به توافقی بهتر با محدودیت‌هایِ طولانی‌تر مذاکره کند. در عین حال، تحریم‌های باقی‌مانده را به باد انتقاد می‌گرفت، زیرا سد راه داد و ستدِ شرکت‌هایِ آمریکایی با ایران بودند. البته به این نکته نیز آگاه بود که از میان بردن توافقی که به صورتِ قطعنامۀ سازمان ملل درآمده، آسان نیست. ترامپ در اوت ۲۰۱۵ گفت که قصدِ پاره کردن توافق هسته‌ای با ایران را ندارد، اما در کاربستِ آن چنان سختگیری خواهد کرد که امضاکنندگان به مذاکرۀ مجدد روی آورند.

در ۲۹ مارس ۲۰۱۶ ایالات متحد آمریکا، بریتانیا، فرانسه و آلمان نامۀ مشترکی به بان کی مون، دبیر کل سازمان ملل، نوشتند و در آن ایران را به زیر پا گذاشتنِ توافق هسته‌ای ویِن متهم کردند. آن نامه، درواقع، بیانیۀ مشترکِ آمریکا و متحدانِ اروپایی‌اش برضد فعالیت‌های موشکیِ ایران بود و در آن آمده بود که موشک‌های ایران «تواناییِ ذاتیِ حملِ سلاح هسته‌ای را دارند». با این حال، امضاکنندگانِ نامه در اعتبارِ آزمایش‌هایِ کارشناسانِ «آژانس بین‌المللی انرژی اتمی» در ایران تردید نکرده بودند. قطعنامۀ ۲۲۳۱ ایران را از هر کوششی در زمینۀ موشک‌های هسته‌ای برحذر می‌دارد. آن قطعنامه از ایران می‌خواهد در زمینۀ موشک‌های بالیستیک که تواناییِ حمل سلاح‌های هسته‌ای را دارند، هیچ کوششی نکند. قطعنامه ایران را از به کار بردن و توسعۀ پرتابه‌هایی هم که در آن‌ها از تکنولوژیِ موشک‌های بالیستیک استفاده می‌شود، منع کرده است.

برپایۀ توافق هسته‌ای ویِن، رئیس جمهوری آمریکا باید هر سه یا چهار ماه یک‌بار پایبندیِ ایران را به مُفاد آن توافق گواهی می‌کرد تا تعلیق تحریم‌ها ادامه یابد. آخرین بار که ترامپ این کار را کرد، روز جمعه ۱۲ ژانویۀ ۲۰۱۸ بود. در همان روز، رسانه‌های آمریکا اعلام کردند که او گفته است اگر توافق هسته‌ای ویِن تا ۱۲۰ روز آینده که زمانِ تمدیدِ مجددِ تعلیقِ تحریم‌ها خواهد بود، اصلاح نشود آمریکا از آن خارج خواهد شد. درست پیش از اعلام این خبر، وزارت خزانه‌داریِ آمریکا از تحریم ۱۴ شخص و نهاد ایرانی از جمله صادق لاریجانی، رئیس قوۀ قضائیۀ جمهوری اسلامی، به سبب زیر پا گذاشتن حقوق بشر و فعالیت در جهت برنامۀ موشکی خبر داد.

رهبرانِ فرانسه، بریتانیا و آلمان از رئیس جمهوری آمریکا پیوسته می‌خواستند که به برجام وفادار بماند. آنان نیز مانند او برنامۀ موشکیِ جمهوری اسلامی و سیاست‌هایِ توسعه‌طلبانۀ آن را در منطقه همواره «نگران کننده» توصیف کرده اند، اما معتقدند که آن مسئله در «چارچوب دیگری» باید حل شود. بی‌شک، تصمیم ترامپ به خروج از برجام آنان را نگران کرده است. زیرا ماندنِ در برجام در غیاب آمریکا آسان نخواهد بود. یکشنبۀ گذشته کاخ سفید شرکت‌های اروپایی را تهدید کرد که اگر با ایران وارد داد و ستد تجاری شوند، تحریم خواهند شد. جان بولتون، مشاور امنیت ملی کاخ سفید، نیز از امکانِ تحریمِ آن دسته از شرکت‌های اروپایی سخن گفت که خواهان ادامۀ توافق‌هایِ تجاری با جمهوری اسلامی اند.

ترامپ برای خروج از توافق هسته‌ای وین که یکی از مهم‌ترین وعده‌هایِ انتخاباتی‌اش بود، از هیچ کوششی فروگذار نکرد. رکس تیلرسون، وزیر پیشین وزارت امور خارجۀ آمریکا و هِربرت رِیْموند مَک‌مَستِر، مشاور پیشین امنیت ملی آن کشور، همواره ترامپ را به ادامۀ آن توافق تشویق می‌کردند. اما او چندی پیش از اعلام رسمیِ خروج آمریکا از برجام آن دو را با سیاستمدارانی که دشمن برجام هستند جایگزین کرد. مایک پُمپئو، مدیر پیشینِ سازمانِ سیا، به جای تیلرسون نشست و جان بولتون، سفیر پیشین آمریکا در سازمان ملل، جایگزین مَک‌مَستِر شد.