اکبر هاشمی رفسنجانی، چهرۀ «محافظه کار، میانه رو و واقع گرای» جمهوری اسلامی

اکبر هاشمی بهرمانی معروف به علی اکبر هاشمی رفسنجانی بگفتۀ کلیۀ همراهان آیت الله خمینی، در دوران انقلاب نزدیک ترین روحانی به بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شد و از جمله نادر کسانی بود که با آزادی بیشتر در برابر او سخن می‌گفت. هاشمی رفسنجانی که دریافته بود با وجود آیت الله خمینی، در نظام جمهوری اسلامی، رئیس جمهوری از اقتدار عملی و واقعی چندانی برخوردار نیست، تا هنگامیکه بنیانگذار جمهوری اسلامی زنده بود، در جهت دست یافتن به ریاست جمهوری تلاش نکرد، امّا همواره از قدرت و نفوذی بیش از آنچه مناصب مختلف به وی اعطا می کرد، برخوردار بود. او هنگامی که در سومین دورۀ انتخابات ریاست جمهوری به علی خامنه‌ای رای می داد، رای خود را « رای امام، روحانیت و مجلس» توصیف کرد. هاشمی رفسنجانی، تنها هنگامی که خمینی درگذشت، پنداشت که می تواند مقام رهبری را در عمل به منصبی نمادین تبدیل کند و خود در مقام رئیس جمهوری، قدرت اجرائی وعملی واقعی را در دست گیرد. وی از همین رو در انتخاب علی خامنه‌ای به جانشینی خمینی نقشی تعیین کننده بازی کرد و خود از مرداد ۱۳۶۸ تا مرداد ۱۳۷۶ در مقام رئیس جمهوری قدرت اجرائی را بصورت نسبتاً انحصاری در دست گرفت و تعیین کنندۀ سیاست‌های کلان کشور شد.

دو دورۀ ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی که در ادبیات سیاسی جمهوری اسلامی ایران عناوین دولت های پنجم و ششم گرفته است، با دوران پس از جنگ و نیازهای بیشمار بازسازی ساختارهای اساسی همزمان است. اکبر هاشمی رفسنجانی از یکسو بدلیل گرایش‌های شخصی و از سوی دیگر به سبب شرایط ویژۀ ایران، سیاست باز اقتصادی را با تاکید بر سرمایه گذاری در بخش صنایع به اجرا گذاشت. نبود آیت‌الله خمینی که در این زمینه همواره از سیاست‌های چپ گرایانۀ میرحسین موسوی حمایت کرده بود، راه تغییر سیاست را بر او باز کرده بود.

تلاش در جهت باز‌سازی خرابی‌های جنگ که نیازمند گشایش اقتصادی و بهره وری از دانش و تکنولوژی پیشرفته بود، برقراری ارتباط با غرب را اجتناب ناپذیر می نمود. امّا جناح راست سنتی حکومت از رها ساختن شعارهای همیشگی و عادی سازی مناسبات با جهان واهمه داشت و از آن با عنوان «تهاجم فرهنگی» یاد می کرد. رهبر جمهوری اسلامی، علی خامنه‌ای، در این رویاروئی به حمایت از محافظه کاران و تضعیف مواضع هاشمی پرداخت و بویژه به کلیۀ گروه‌های مخالف با آزادی‌ مطبوعات و فعالیت های فرهنگی همچون انصار حزب الله میدان داد.

قتل مخالفان و نقض حقوق شهروندان
اگر دوران هاشمی با نوعی گشایش اقتصادی همراه بود، از نظر احترام به حقوق بشر، حقوق شهروندان و آزادی مطبوعات، از تیره ترین سال‌های حکومت جمهوری اسلامی بشمار می رود. دورۀ دوم ریاست جمهوری او که همزمان با وزارت مصطفی میرسلیم بر فرهنگ و ارشاد اسلامی است از سوی روزنامه نگاران و هنرمندان ایران «سیاه ترین دورانِ فرهنگ و هنر در حکومت جمهوری اسلامی» تلقی می شود.
این دوران همچنین با سوء قصد‌ها، خرابکاری‌ها و قتل مخالفان حکومت ایران در خارج از کشور همراه است و در مواردی که نهادهای قضائی کشورهای ذینفع موفق به انجام تحقیقات لازم شده اند، نام اکبر هاشمی رفسنجانی به عنوان یکی از عالی رتبه ترین مقامات صادر کنندۀ دستورات در فهرست متهمین آمده است. قتل رهبران حزب دموکرات کردستان ایران در رستوران «میکونوس» در برلن که به «ترور میکونوس» شهرت یافته است، فتل شاپور بختیار در شهرک «سورن» در غرب پاریس و انفجار در مرکز یهودیان آرژنتین در بوئنوس آیرس موسوم به «آمیا» از جملۀ آنهاست. از همین رو یک حکم جلب بین المللی علیۀ اکبر هاشمی رفسنجانی وجود داشت که اینک با درگذشت او اجرای آن لغو می شود.

سال های نخست پس از انقلاب
هاشمی رفسنجانی ، در آغاز انقلاب، برخوردار از اعتماد خمینی به عضویت مهمترین نهادِ ادارۀ کشور، شورای انقلاب، منصوب شد و از اثرگذارترین چهره‌های آن بود. وی چندی نیز به معاونت و نیز سرپرستی وزارت کشور رسید، در تاسیس تشکل راستگرای سنتیِ «جامعۀ روحانیت مبارز» شرکت کرد، از اعضای موسس«حزب جمهوری اسلامی» بود و در خرداد ۱۳۵۷ با تشکیل نخستین مجلس شورای اسلامی، به ریاست نهاد قانون گذاری کشور برگزیده شد. وی سه دورۀ پیاپی در این مقام ماند و در این مدت در اخذ کلیۀ تصمیمات پر اهمیت شرکت داشت. او در بهار ۱۳۶۰ درهمین مقام در اعلام بی کفایتی سیاسی و عزل ابوالحسن بنی صدر، رئیس جمهوری وقت، نقش عمده ایفا کرد.

اکبر هاشمی در این دوران یکی از ائمۀ جماعت موقت تهران و همزمان با جنگ هشت ساله با عراق، نمایندۀ آیت الله خمینی در «شورای عالی دفاع» بود، در ماه‌های پایانی جنگ به جانشینی فرماندهی کل قوّا منصوب شد و نیز چنانکه همگان نقل کرده‌اند، موافقت خمینی را با پذیرش قطعنامۀ ۵۹۸ شورای امنیت بدست آورد. موافقتی که خمینی خود از آن با «نوشیدن جام زهر» یاد کرد. هاشمی رفسنجانی در کلیۀ دوره های مجلس خبرگان رهبری عضو این مجلس بود و در دورۀ دوّم ریاست این نهاد را بر عهده داشت. او در سال ۱۳۷۸، دو سال پس از پایان دوران ریاست جمهوری خود نامزد نمایندگی تهران در مجلس شد و رای آخر را بدست آورد، امّا شاید به همین دلیل و نیز به سبب شایعاتی مبنی بر اینکه در آراء دستکاری شده است تا راه ورود او به مجلس باز شود، از انتخاب خود صرفنظر کرد.

تلاش‌ برای بازگشت
علی اکبر هاشمی رفسنجانی در سال ۱۳۸۴، نامزد انتخابات ریاست جمهوری شد و با آراء برتر در برابر محمود احمدی نژاد به دور دوم راه یافت. وی با این حال در دور دوم تنها ۳۶ در صد آراء را بدست آورد و با صدور بیانیه‌ای انتخابات را به سبب «اقدامات و دخالت‌های سازمان یافته»، «آلوده» توصیف کرد. او دو سال بعد در انتخابات خبرگان رهبری نمایندۀ اول تهران شد و در رقابت با احمد جنتی، ریاست این مجلس را بدست آورد و اینچنین، با حفظ ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام، دو نهاد پر اهمیت در جمهوری اسلامی ایران را تخت کنترل گرفت.

هاشمی رفسنجانی در انتخابات پر تلاطم سال ۱۳۸۸ از نامزدی میرحسین موسوی حمایت کرد و بدنبال اعلام شکست او، در خطبۀ نماز جمعه، در روز ۲۶ تیرماه، شورای نگهبان را سرزنش کرد و نتیجۀ انتخابات را از نظر مردم «مشکوک» خواند. او از همان هنگام در اظهارات و نوشته‌های مقامات وابسته به جناح محافظه کار «همسو با سران فتنه» خوانده شد و مورد تهدید قرار گرفت. او ریاست مجلس خبرگان را در سال ۱۳۸۹ رها کرد و محدودیت های بر قرار شده علیۀ اطرافیان و نیز دستگیری فرزند خود، مهدی هاشمی، را تلاش برای فشار بر وی خواند. وبگاه شخصی او نیز در اواخر سال ۱۳۹۰ و اوایل ۱۳۹۱ به مدت شش ماه مسدود شد.

علی اکبر هاشمی، با این حال، در سال ۱۳۹۲ یکبار دیگر نامزد انتخابات ریاست جمهوری شد، امّا صلاحیّت او مورد تائید شورای نگهبان قرار نگرفت. او اندکی بعد اعلام کرد که این تصمیم شورای نگهبان بدرخواست «یک مقام ارشد امنیّتی» که شخصاً «در جلسۀ این شورا حضور یافته» اتخاذ شده است. بنوشتۀ وبگاۀ کلمه، وابسته به میرحسین موسوی، مقام امنیّتی مذکور، وزیر اطلاعات وقت، حیدر مصلحی، بوده است. صلاحیت هاشمی رفسنجانی دو سال بعد برای عضویت در مجلس خبرگان رهبری تائید شد و وی در انتخابات بیشترین شمار آراء را در تهران بدست آورد. در این انتخابات لیست نامزد‌های جناح موسوم به اصلاح طلب که هاشمی رفسنجانی از جملۀ آنها بود ۱۵ کرسی از مجموع ۱۶ کرسی تهران را در مجلس خبرگان از آن خود کرد.

کودکی و دوران پیش از انقلاب / تدارک کنندۀ اسلحۀ قتل حسنعلی منصور
اکبر هاشمی بهرمانی در ۳ شهریور ۱۳۱۳ در روستای بهرمان در نزدیکی رفسنجان بدنیا آمده، پس از تحصیلات چندی در مکتبخانۀ روستای نوق، در ۱۴ سالگی برای انجام تحصلات حوزوی به قم رفت و در همان شهر با روح الله خمینی آشنا شد و از طریق وی به سیاست روی آورد و به مخالفت با انقلاب سفید محمد رضا شاه پهلوی پرداخت. او پس از تبعید خمینی به ترکیه و سپس عراق یکی از نمایندگان او در داخل کشور بود. او در این دوران پیوندهای عمیقی با حزب موتلفۀ اسلامی داشت. این گروه قتل حسنعلی منصور، نخست وزیر دوران پهلوی، را برنامه ریزی کرد و در اول بهمن ۱۳۴۳ به دست محمد بخارائی، یکی از اعضاء خود، به اجرا گذاشت. اسداللۀ بادامچیان، قائم مقام حزب موتلفۀ اسلامی، روز دوشنبه ٢٠ دی، در برنامۀ «فرمول یک» که از شبکۀ یک سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش شد، گفت «یکی از اسلحه‌ها‌[ئی] که حسنعلی منصور، نخست وزیر رژیم شاه» با آن قتل رسید «توسط آقای هاشمی رفسنجانی داده شد». بادامچیان افزود «تا زمانی که آقای هاشمی زنده بود قرارمان نبود که فاش کنیم ایشان این اسلحه را دادند و این موضوع برای اولین بار در کشور» فاش می شود. اکبر هاشمی رفسنجانی خود در اوایل انقلاب که حکومتگران تازه‌ بر‌آمده در جستجوی ساختن سابقۀ مبارزاتی برای خود بودند در گفتگوئی آشکارا اعلام کرده بود «اسلحه‌ای را که حسنعلی منصور با آن کشته شد»، وی تهیه کرده و به قاتلین داده است.هاشمی رفسنجانی به دلیل همین گونه ارتباطات، فعالیت‌ها و برخی سخنرانی‌ها هفت بار در دوران پیش از انقلاب دستگیر و زندانی شد. او در مجموع از سال ۱۳۳۷ تا هنگام انقلاب ۴ سال و ۵ ماه به جرم فعالیت علیۀ امنیّت کشور در زندان بسر برد.

«ملای میلیونر»
از هاشمی رفسنجانی به عنوان یکی از ثروتمندترین شهروندان ایران یاد می کنند. او از بنیان‌گذاران و رئیس امنای دانشگاه آزاد اسلامی بود که دارائی آن بیش از ۲۰۰ میلیارد دلار برآورد شده است. نشریۀ «فوربز» وی را در زمرۀ «ملایان میلیونر» بر شمرده است.