آسیب شناسی انقلاب بهمن ۵٧ ایران و جنبشهای جهان عرب

انقلاب اسلامی ایران سی و سه ساله شد. رویدادی که چهره ایران و منطقه را با دگرگونی عظیمی روبرو ساخت. با ظهور انقلاب اسلامی، ایران و منطقه با چنان چالشی روبرو شد که با گذشت بیش از سه دهه، پژوهشگران و کارشناسان معتقدند که این انقلاب پدیده ای نادر در قرن بیستم بود که هنوز از وزن و فشار آن کاسته نشده است.

DR

انقلاب اسلامی ایران در حالی سی و سومین سال پیروزی خود را جشن می گیرد که جنبشهای دموکراسی خواهانه در جهان عرب، با عنوان "بهار عربی" هم یک سال تجربیات خود را مرور می کند.

تحولات بهمن ۵٧ که با هدف برکندن استبداد و جایگزین نمودن استقلال و آزادی آغاز شد، پس از سی و سه سال همچنان به بازخوانی نیاز دارد. پرسشهائی از این دست که چرا تحولات در سال ۵٧ به انقلاب انجامید؟ چگونه خواسته های آزادیخواهانه مردم ایران در سال ۵٧ به انقلاب اسلامی تبدیل شد؟ آیا انقلاب ۵٧ یک ضرورت بود یا امکان اصلاحات وجود داشت و سی و دو سال پس از انقلاب ایران، بهار عربی، آیا ضرورت داشت یا انجام اصلاحات در برخی کشورهای جهان عرب وجود داشت؟ چه شباهتها و تفاوتهائی میان انقلاب بهمنِ سی و سه ساله و بهار عربی که تنها یک سال از عمرش می گذرد از آن وجود دارد؟ اینها و پرسشهائی از این دست را مطرح می کنیم با مهمانان این هفته برنامه میزگرد رادیوئی زمینه ها و زمانه ها، حسن شریعتمداری، فعال سیاسی در هامبورگ آلمان، در پاریس آزاده کیان، محقق و استاد دانشگاه و در نیویورک مجید محمدی، جامعه شناس و محقق.

مجید محمدی، جامعه شناس، در پاسخ به این پرسش که چه مولفه هائی در بروز انقلاب ها و به ویژه انقلاب بهمن ۵٧ در ایران موثر واقع شدند، معتقد است که انقلابها پدیده هائی تک عاملی و یا تک علیتی نیستند؛ از منظر جامعه شناختی، از چهار منظر می توان بررسی کرد: نخست اینکه در انقلابها "نهادها" مانند دولت، مذهب، بازار و یا دانشگاه در بروز انقلاب دارای چه نقشی بودند. 

مجید مجمدی می گوید در انقلاب ایران، دولت که نهاد مدرنی بود چندان ارتباطی با نهادها یا احزاب ندارد که از آن طریق بتواند با جوامع حاشیه شهری مرتبط باشد. مذهب نهادی است که در حدود یکصد سال فرصت داشته تا در کل کشور شبکه سازی نماید. بازار در ارتباط وسیعی با روحانیت است و دانشگاه نیز با انتظارات فزاینده نسل جوان روبروست و تاحدودی با وضع موجود مخالف است.

این جامعه شناس در ادامه از وجود سه جنبش قابل توجه در دهه های چهل و پنجاه شمسی یاد می کند : جنبش چپ که در پی عدالت توزیعی است؛ جنبش ملی که طالب استقلال است و جنبش مذهبی.

مجید محمدی همچنین می گوید از یک نگاه فرایندی، جامعه ایران در دوران قبل از انقلاب شاهد سه فرایند قابل توجه است، رشد شهرنشینی، رشد سواد در جامعه و گسترش رسانه ها و ابزارهای ارتباطی.

از نگاه ساختاری نیز، شکافها و گسلهای اجتماعی زمینه سازبروز انقلابها هستند، در ایران آن دوره شاهد وجود گسلهای شهری-روستائی، مذهبی-سکولار، برخوردار-محروم، که در ادبیات انقلابی تبدیل می شود به طاغوتی-مستضعف، انقلابی-ضدانقلابی هستیم.  این شکافها و گسلها نارضائیهائی را که در دوره ی قبل از انقلاب وجود داشت به سمت اعتراضات کانالیزه می کنند و رهبران جنبشهای اجتماعی به خوبی از این فرصت استفاده کردند و انقلاب را به پیش بردند. 

حسن شریعتمداری، فعال سیاسی به نقل از اشمیت، جامعه شناس آلمانی، می گوید شرایط تاریخی اجتماعی کریدورهائی را می سازند ولی در درون این کریدورها این بازیگران سیاسی هستند که به تحولات اجتماعی شکل می دهند؛ در آستانه انقلاب، مهمترین گسل، گسل معرفتی بود، تفاوت جامعه ی فقیر و جامعه ی مرفه از بسیاری از کشورهای دیگر دنیا کمتر بود، گسل سنت و مدرنیته عمده ترین گسل بود، مذهب در کنار جامعه به شدت سنتی ایران قرار داشت و حکومت شاه بدون توجه به اینکه به کجا می رود، جامعه ی کوچک ابرشهری مدرنی را با سیاست مدرنیزاسیون فرمایشی به پیش می برد؛ جو جهانی و جو چپ موجود که امروز به نفع نیروهای رادیکال عمل نمی کند در آن زمان بطور کامل به نفع انقلاب بود چه گواراستائی و انقلاب ستائی، بختی را برای نیروهای حامی اصلاح طلبی نمی گذاشت.

آزاده کیان، محقق و استاد دانشگاه در پاریس معتقد است که انقلابها، جنبشهائی هستند که به نتیجه ای می رسند، نتیجه هم سرنگونی حاکمان هست و حاکمان خود از جمله عواملی هستند که موجب بروز انقلابها می شوند، آنها با عدم احترام به خواستهائی که بعضی از ایدئولوژیهای اصلاح طلب، به ویژه در انقلاب ایران تقاضا می کنند، اینها خود موجب می شود که خواستها رادیکالتر شوند و اقشار مختلفی را که خواستهای واحدی هم ندارند، بطور تدریجی گرد هم جمع نماید.