نشست بریکس: امیدهایی برای رهایی از چنگ دلار

در دومین روز نشست کشورهای عضو گروه «بریکس» (برزیل، روسیه، هند، چین، آفریقای جنوبی) که در ژوهانسبورگ جریان دارد، علاوه بر موضوع پیوستن کشورهایی دیگر به این گروه، مسئلۀ مهم و محوری مبادلات اقتصادی و نحوۀ استفاده از دلار آمریکا مورد بحث قرار می‌گیرد.

نمایندگان پنج کشور عضو بریکس در ژوهانسبورگ: روسیه، هند، آفریقای جنوبی، چین و برزیل AP

اجلاس سالانۀ بریکس از صبح چهارشنبه اول شهریور موضوعات و بحث‌های جدی‌تر خود را آغاز کرد. گسترش دادن گروه و پذیرفتن اعضای جدید یکی از این موضوعات حساس است. روز گذشته، از همان آغاز اجلاس، چین صریحاً تمایل خود را به ورود اعضای جدید ابراز کرد. آفریقای جنوبی و برزیل نیز ظاهراً با چین هم‌نظر هستند اما روسیه، قبل از آن که به گسترش «بریکس» بیندیشد به فکر جلب متحدان و پیروان سیاسی است. و بالاخره هند که چین را رقیب خود می‌داند چندان اشتیاقی به گسترش سازمان نشان نداده است. هندی‌ها نگرانند که ورود کشورهای جدید به بریکس در هرصورت به نفع چین تمام شود.

بخت ایران

حدود بیست کشور تمایل خود را به عضویت در بریکس نشان داده‌اند، از جمله ایران، عربستان، کوبا و نیجریه. به رغم تعدد نامزدها، خبرگزاری دولتی جمهوری اسلامی باور دارد که «اعضای بریکس به اتفاق از پیوستن ایران به گروه حمایت کرده‌اند.»

با اینحال، به نظر نمی‌رسد که نامزدی ایران بخت زیادی داشته باشد. اگرچه همۀ اعضاء بریکس امسال هم بر «عدم وابستگی» خود تأکید کرده و خواهان یک جهان چندقطبی شده‌اند، اما واشنگتن نیز اطمینان داده که بریکس را به عنوان «رقیب سیاسی آینده» نمی‌بیند و در حفظ روابط محکم با برزیل، هند و آفریقای جنوبی مصمم است.

عضویت کشوری چون ایران، خواه‌ناخواه بر جهت‌گیری سیاسی بریکس تأثیر خواهد گذاشت و کفۀ مسکو و پکن را سنگین‌تر خواهد کرد؛ وضعیتی که به سختی برای هند و برزیل قابل قبول خواهد بود.

اما اشتیاق و امید تهران برای ورود به بریکس بیهوده نیست. یکی از مهم‌ترین انگیزه‌های جمهوری اسلامی گشودن راه‌های بازرگانی بدون توسل به دلار است.

مهدی صفری، معاون دیپلماسی اقتصادی وزیر خارجه گفته است که با پیوستن به این سازمان، «انجام معاملات با کشورهای روسیه، چین، برزیل و آفریقای جنوبی بدون استفاده از دلار و با پول ملی و همچنین استفاده از تسهیلات بانک توسعه بریکس» ممکن خواهد شد.

در آرزوی پول منحصر به بریکس

مسلماً رهایی از سلطۀ مطلق دلار یکی از هدف‌های مشترک همۀ اعضای بریکس - برزیل، روسیه، هند، چین، آفریقای جنوبی – است. به گفتۀ پرزیدنت لولا، «برزیل می‌خواهد با اتحادیۀ اروپا یا ایالات متحد آمریکا در یک سطح قرار گیرد.» خواستۀ برخی دیگر از اعضاء، «کاهش مصرف دلار در اقتصاد خانگی برای در امان ماندن از نوسان‌ها و توفان‌های مالی بین‌المللی است.» به گفتۀ خانم زوئه لی‌یو، یک پژوهشگر آمریکایی چینی‌تبار، برخی کشورها نیز به ویژه مایلند که با کاهش نفوذ دلار، از چنگ قوانین «فراسرزمینی» آمریکا رها شوند.

حدود یک ماه قبل از آغاز اجلاس بریکس، رئیس جمهوری کنیا با لحنی اعتراض‌آمیز پرسیده بود: «چگونه است که دلار آمریکا در تجارت میان کنیا و جیبوتی دخالت دارد؟» رئیس جمهور برزیل که حتی ایجاد یک واحد پول منحصر به کشورهای بریکس را پیشنهاد داده، چندی پیش گفت: «آخر برای چه برزیل باید برای معامله با آرژانتین یا چین به دلار آمریکا متوسل شود؟ ما باید بتوانیم با پول خودمان تجارت کنیم.»

با درگرفتن جنگ اوکراین، اقدامات در جهت کاستن کاربرد دلار بیشتر شده است. روسیه حالا بهای نفت و گاز خود را از چین به پول چینی دریافت می‌کند. روسیه همچنین از آغاز سال میلادی جاری، ایران را به سیستم پیام‌رسان بانکی خود وصل کرده و در نتیجه بانک‌های دو کشور می‌توانند بدون ارجاع به سیستم «سوئیفت» پول رد و بدل کنند. چین هم که به نوبۀ خود مشغول ساماندهی یک سیستم رقیب با سوئیفت است، اخیراً از امارات متحد عرب گاز مایع خریده و بهای آن را به «یوان» پرداخت کرده است.

با اینحال، دلار آمریکا همچنان بر بازارهای جهانی مسلط است. به گفتۀ کارشناسان مالی، پول چین برای یافتن جایگاه بین‌المللی هنوز راه درازی در پیش دارد. جیم اونیل، کارشناس ارشد بانک گلدمن ساکس که در سال ۲٠٠۱، مخفف «بریک» (BRIC) را برای اتحاد چهار کشور برزیل، روسیه، هند و چین (نطفۀ اولیۀ بریکس) ابداع کرد، در روزنامۀ تایمز مالی نوشته است که فکر ایجاد واحد پول «بریکس» مضحک است. او می‌نویسد: «کشورهای عضو بریکس از روزی که دور هم جمع شدند تا امروز، هیچ چیز مشترکی نساخته‌اند.»

به طور کلی کارشناسان غربی معتقدند که کشورهای عضو بریکس از نظر اقتصادی به اندازۀ کافی همسو نیستند و به همین دلیل هنوز نتوانسته‌اند به قدر وزن خود در معادلات جهانی اثر بگذارند. آنها همچنین معتقدند که حتی اگر روزی بریکس بتواند پول منحصر به خود را ایجاد کند، تماماً تحت نفوذ چین قرار خواهد گرفت.

با اینحال، به عقیدۀ آدام اسلاتر، کارشناس انگلیسی، «در درازمدت، کاهش نفوذ دلار غیرممکن نیست.» او یادآوری می‌کند که زمانی، پوند انگلیسی بر اقتصاد جهان حاکم بود اما بعد از دو جنگ جهانی اوضاع تغییر کرد و دلار از پوند پیشی گرفت.