مشارکت ایران در شاه دنیز: مانع حقوقی استخراج گاز خزر

مشارکت 10 درصدی ایران در طرح توسعه حوزه گاز طبیعی شاه دنیز-2، در آبهای ساحلی جمهوری آذربایجان در دریای خزر، پس از تصویب تحریم های تازه از سوی آمریکا، استخراج گاز از این حوزه عظیم را با دشواری های حقوقی روبرو ساخته است. شرکت نفت بی پی، رهبر کنسرسیوم استخراج گاز شاه دنیز، در سال 2010 ، به دلیل مشارکت پنجاه درصدی ایران در حوزه گاز "رام" در دریای شمال (آبهای مابین اسکاتلند و نروژ)، و در اجرای تحریمهای نفت و گاز علیه ایران، مجبور به تعطیل طرح یاد شده و قطع تولید از آن منبع شده بود.

بی پی و استات اویل ، دو شرکت غول آسای نفتی اروپا که به ترتیب در بریتانیا و نروژ به ثبت رسیده اند، به عنوان سهامداران اصلی، هر یک دارای 25.5 درصد از سهام کنسرسیوم بهره برداری از شاه دنیز و شرکت نفتیران (ایران) سوکار (جمهوری آذربایجان)، لوک اویل (روسیه)، هریک دارای 10 در صد سهم و تورکیش پترولیوم (ترکیه) دارای 9 در صد سهم از کنسرسیوم شاه دنیز است.

رهبری اجرای طرح توسعه حوزه نفتی شاه دنیز را شرک بریتیش پترولیوم (بی‌پی) بر عهده دارد، اگر چه بقیه سهامداران نیز (بجز ایران) به نسبت در اختیار داشتن سهام، در مدیریت طرح یاد شده مشارکت میکنند. سهم ایران در مدیریت شاه دنیز، محدود به نظارت بر اجرای طرح شده است.

مشارکت در شاه دنیز

شرکت "نفتیران" که از سوی ایران در دو طرح بزرگ گازی خارج از ایران با شرکت بی پی مشارکت دارد، در ابتدای اجرای طرح استخراج گاز طبیعی از شاه‌دنیز، 500 میلیون دلار سهم خود را پرداخت کرد. هزینه اجرای طرح توسعه شاه دنیز که مرحله دوم آن قرار است در فاصله دو تا چهار سال آینده به بهره برداری برسد، تا 20 میلیارد دلار در نظر گرفته شده است. به همین نسبت انتظار میرود سهم سرمایه گذاری اضافی ایران در طرح یاد شده به 1.7 میلیارد دلار بالغ شود.

از شاه دنیز در حال حاضر روزانه بیش از 10 میلیون متر مکعب گاز استخراج میشود. این میزان قرار است طی 2 تا 4 سال آینده به 30 میلیون متر مکعب در روز افزایش یابد.

ایران هم اکنون روزانه 1 میلیون متر مکعب گاز از جمهوری آذربایجان خریداری و به همین میزان، گاز در اختیار منطقه خود مختار نخجوان (آذربایجان) قرار میدهد. بمنظور ایفای نقش فعال در تجارت منطقه ای گاز، ایران سال گذشته علاقمندی خود را برای خرید کلیه تولیدات گاز شاه دنیز 2 با دولت باکو و سایر سهامداران طرح یاد شده در میان گذاشته است. در کنار ایران، کشورهای اروپایی، روسیه ، ترکیه و اسرائیل نیز تمایل خود را به خرید گاز تولیدی شاه‌دنیز اعلام داشته اند.

نگرانی های بی پی و اروپا

در شرایط موجود، و در فاصله دو سال تا رسیدن طرح شاه دنیز 2 به حداکثر ظرفیت تولید، نگرانی اصلی بی پی و سایر سرمایه گذاران طرح 20 میلیارد دلاری شاه دنیز، دور زدن تحریمها علیه ایران و تکمیل طرح است، و نه تعیین خریدار احتمالی که به گمان قوی در هر حال ایران نخواهد بود.

حوزه گازی شاه دنیز در سال 1990 کشف شد و ابتدا انتظار میرفت از حوزه یاد شده نفت استخراج شود. کشف مقادیر قابل ملاحظه گاز در شاه دنیز سرخوردگی‌های اولیه را به رضایت خاطر ثانوی تبدیل کرد و گاز شاه دنیز داوطلبان متعدد خرید بدست آورد.

با توجه به مشکلات جاری در مناسبات اسرائیل و ترکیه، وجود تحریمهای علیه ایران، و قصد اروپا به کاهش تکیه بر گاز روسیه، بنظر میرسد، در صورت حل مشکلات حقوقی حوزه شاه دنیز، گاز تولیدی در مسیر موازی با خط لوله باکو تفلیس- جیهان، به ترکیه منتقل و از این مسیر در اختیار بازار های اروپایی قرار گیرد.

به نسبت اخلال در بازارهای نفت خام ایران، مبادلات گازی ایران با کشورهای همسایه نیز میتواند هدف اعمال تحریمهای غرب و شرکای منطقه ای آنها قرار گیرد.

در صورت قطع احتمالی صادرات گاز ترکمنستان به ایران، که در حال حاضر روزانه به 23 میلیون متر مکعب می‌رسد، ایران بمنظور تامین مصرف داخلی خود ناگزیر از قطع صدور روزانه 23 تا 30 میلیون متر مکعب گاز به ترکیه خواهد شد. محروم ماندن ترکیه از گاز صادراتی ایران، آنکارا را تشویق خواهد کرد که از راه قانع ساختن دولت باکو و آمریکا، تولیدات شاه دنیز را مستقلاً خریداری کند.

ترکمنستان، در سال 2008 به بهانه تعمیرات داخلی، و در واقع با قصد افزایش قیمت گاز صادراتی خود، بمدت چند ماه ارسال گاز به ایران را قطع کرد.

وساطت اروپا و شرکتهای نفتی

طی روزهای اخیر شرکت بی پی، و نمایندگان رسمی جامعه اروپا بمنظور مستثنی ساختن طرح شاه دنیز از شمول تحریمهای تازه، مذاکرات گسترده ای را با نمایندگان کنگره آمریکا بعمل آورده اند. جامعه اروپا با وجود پشتیبانی کامل از پیشگامی آمریکا در اعمال فشار های تازه علیه ایران، مایل نیست که تحریمهای یک جانبه، امنیت انرژی کشورهای اروپایی را مورد تهدید قرار دهد.

طرح گاز شاه دنیز و تولیدات آن دارای موقعیت کلیدی در راه کاهش تکیه اروپای شرقی به گاز صادراتی روسیه است. روسیه صادر کننده انحصاری گاز به اروپای شرقی و بزرگترین صادر کننده گاز به اروپای غربی محسوب میشود.

با انتخاب قابل انتظار ولادیمیر پوتین به ریاست جمهوری روسیه در ماه مه آینده، نگرانی های اروپا نسبت به تلاش مجدد روسیه برای استفاده از اهرم صادرات گاز به قاره قدیم افزایش مییابد. پوتین 5 سال پیش با قطع صادرات گاز به اوکراین و چند کشور اروپای شرقی مسیر راه، بازارهای گاز اروپای غربی را مورد تهدید قرار داد. آمریکا مایل نیست که اعمال تحریم های تازه علیه ایران به قوی تر ساختن دست روسیه در اروپا بیانجامد.

یکی از نمایندگان کنگره آمریکا با اشاره به حساسیت وضعیت موجود، و تلاشهای سیاسی مربوط اظهار داشت : "نمایندگان مجلس و سنای آمریکا در عین حال که به اعمال حداکثر فشار علیه ایران به اتفاق نظر رسیده اند، در این زمینه متّفق‌القول‌اند که اعمال تحریم‌ها نباید به افزایش فشار روسیه علیه کشورهای اروپای شرقی منجر شود".

طی ماه ژانویه، و پس از تصویب قانون بودجه دفاعی آمریکا و امضاء آن در روز 30 ماه دسامبر توسط رییس جمهوری آمریکا، نمایندگان وزارت خارجه بریتانیا، نمایندگان جامعه اروپا و شرکت بی پی تماسهای متعددی را با نمایندگان کنگره در کپیتول هیل برقرار و از قانونگذاران آمریکا خواستار شدند که طرح تولید گاز شاه دنیز، که شرکت نفتیران در آن دارای مشارکت 10 در صدی است، از دایره تحریمها خارج نگاه داشته شود.
شرکت نفتیران که از سوی ایران 10 در صد سهام شاه دنیز را در اختیار دارد، وابسته به شرکت ملی نفت ایران است و در سوییس به ثبت رسیده است.

تغییر زبان قانون

طرح قانونی نماینده جمهوری خواه کنگره آمریکا، خانم ایلنا راس-لتینن، از ایالت فلوریدا، هر شرکت نفت و گاز را که با ایران دارای مناسبات تجاری است از فعالیت در خاک آمریکا محروم میسازد. به این ترتیب شاه دنیز در قالب این تحریم قرار میگیرد. از این لحاظ و با هدف مستثنی ساختن آن از شمول تحریمها، تلاش تماسهای سیاسی جاری متوجه تغییر زبان متن مصوبه گردیده است. در اصلاح پیشنهادی و مورد درخواست اروپا قید شده :"به این شرط که مانع از جریان گاز شاه دنیز به اروپا و ترکیه نشود".
طرح قانونی خانم لتینن هم اکنون در کمیته روابط خارجی سنای آمریکا در دست بررسی است. نماینده شرکت بی پی در این رابطه اظهار داشته که از نزدیک سایر پیشنهادات نمایندگان کنگره در مورد بهره برداری از طرح شاه دنیز را مستمرا تعقیب میکنند.
یک نماینده جامعه اروپا با اشاره به وضعیت جاری تاکید کرد : "ارائه درخواست جامعه برای منظور کردن استثنا در شمول تحریمهای آمریکا، به این معنی نیست که موضوع کاملا خاتمه یافته، و بار دیگر مطرح نخواهد شد-این موضوع یک مسئله کوتاه مدت و گذرا نیست."
بنا به نوشته نشریه آمریکایی وال استریت جورنال، یک سخنگوی وزارت خارجه بریتانیا که از سوی شرکت نفتی بی پی به وساطت نزد نمایندگان کنگره آمریکا رفته است، اظهار داشته : "بریتانیا پشتیبتان سیاستی است که در ضمن اعمال حداکثر فشار علیه ایران- و برنامه اتمی آن کشور، تاثیر منفی بر اقتصاد اروپا باقی نگذارد".

بمنظور افزایش شانس مستثنی ساختن شاه دنیز از شمول تحریمهای آمریکا، بریتانیا درماه نوامبر گذشته تمام رواط بانکی خود را با ایران معلق ساخت و بانک مرکزی جمهوری اسلامی را تحریم نمود.

شرکت بی تی نیز پیشتر تمام همکاری های خود را با ایران عملا قطع نموده و فروش بنزین با ایران را نیز تعطیل ساخته بود. تعطیل طرح تولید گاز حوزۀ "رام" آخرین اقدامی بود که بی پی، با پیش بینی افزایش تحریمها علیه ایران، بمنظور نجات طرح عظیم شاه دنیز یک سال و نیم قبل به آن تن داد.
ایران پیشتر در حدود 500 میلیون دلار در حوزه رام سرمایه گذاری کرده بود. ظرفیت تولید گاز حوزه رام به 212 میلیون پای مکعب در روز میرسید. ذخیره این حوزه که سرمایه گذاری اولیه ایران در آن به زمان پیش از انقلاب باز میگردد، 800 میلیارد پای مکعب گاز برآورد شده است.
کنگره آمریکا در روز 7 فوریه جلسه تازه ای برای افزایش میزان تحریمها علیه ایران خواهد داشت. گفته میشود که در مباحث هفته آینده کنگره، مشارکت طرفهای سوم با ایران و شرکتهای دولتی ایران در طرحهای نفت و گاز، مشمول تحریمهای آمریکا قرار خواهند گرفت. تلاش شرکت بی پی و نمایندگان جامعه اروپا مستثنی ساختن شاه دنیز از شمول تحریمهای جاری و مصون نگاه داشتن آن از تحریمهای آینده آمریکا است. در صورت شکست این تلاشها، علاوه بر از دست رفتن 2 میلیارد دلار سرمایه گذاری ایران در طرح یاد شده، مبادلات گازی ایران با ترکمنستان، ترکیه، آذربایجان و ارمنستان نیز در خطر قرار خواهد گرفت.
ایران پیشتر یک سرمایه گذاری 500 میلیون دلاری با بی پی در "رام" را از دست داده است.