جشن کریسمَس، جشن تولد میترا، خدای ایرانی

پیش از رواج مسیحیت در امپراتوری روم و رسمی شدنِ آن در۳۸۰ میلادی رومیان ۲۵ دسامبر را جشن می‌گرفتند و به آن «زادروزِ خورشیدِ شکست ناپذیر» می‌گفتند. در روم باستان جشنِ «خورشید شکست‌ناپذیر» را به افتخار زایش مجدد میترا «خدای خورشید» در فردایِ شب «انقلاب زمستانی» برگزار می‌کردند که در آن زمان با ۲۵ دسامبر مصادف می‌شد. پس از ممنوع شدن پرستش میترا در امپراتوری روم، چون در انجیل‌ها اشاره‌ای به روز تولد مسیح نشده است کلیسا مدعی شد که مسیح در همان روز ۲۵ دسامبر زاده شده است.

بازار نوئل در شهر استراسبورگ یکی از معروف‌ترین بازارهای اروپایی است dr

۲۵ دسامبرِ هرسال مسیحیانِ جهان زادروزِ عیسیٰ مسیح را جشن می‌گیرند. این جشن که به آن «کریسمَس» یا «نوئل» می‌گویند، از شب ۲۴ دسامبر آغاز می‌شود و در سراسر روز ۲۵ دسامبر ادامه می‌یابد. البته سندی در دست نیست که نشان دهد مسیح در چه تاریخی چشم به جهان گشوده است. بسیاری از مورخان معتقدند که عیسیٰ مسیح در زمستان زاده نشده است. زیرا در انجیل لوقا آمده است که کمی پیش از تولد مسیح، آگوستوسِ قیصر، نخستین امپراتورِ روم، فرمانِ سرشماریِ مردمان جهان را داد و چون برای این کار همه می‌بایست روانۀ زادگاه خود شوند، قیصر آن قدر دوراندیش بود که در سرمای زمستان بر نارضایتیِ مردم نیفزاید. زیرا بسیاری از آنان از زادگاه خود دور بودند و برای آنکه در روز سرشماری حاضر شوند، می‌بایست یک هفته یا بیشتر راه بروند. به عقیدۀ بسیاری از مورخان، هدف اصلیِ قیصر از سرشماریِ مردم به احتمال زیاد تنظیم نظام مالیاتی و سربازگیری بود که هیچ‌کس را خوش نمی‌آمد.

در انجیل لوقا هم‌چنین آمده است که کمی پیش از زاده شدنِ مسیح، شبانانی در صحرا در هوای آزاد می‌زیستند و شباهنگام از گله‌های خود نگهبانی می‌کردند. در حالی که در زمستانِ فلسطین، گله‌ها را در آن روزگار در سُتورخانه نگه می‌داشتند. بنابراین، به عقیدۀ بسیاری از مورخان، مسیح در فصلی از سال چشم به جهان گشوده است که شبانان با گله‌هاشان می‌توانستند شب را در هوای آزاد سپری کنند.

البته برای بیشتر مسیحیانی که امروز کریسمَس را جشن می‌گیرند اهمیتی ندارد که مسیح در چه روزی زاده شده است. جشن کریسمَس نیز مانند بیشتر جشن‌های باستانی که خاستگاه دینی داشتند، تبدیل به جشنی غیردینی یا سکولار شده و مانند جشن‌های ایرانیِ نوروز و یلدا فرصتی است تا اعضایِ پراکندۀ خانواده‌ها شبی را دور هم جمع شوند. با این حال، مورخانِ کنجکاو از جست و جو دربارۀ خاستگاه تاریخیِ کریسمَس باز نایستاده‌اند.

نخستین بار که ۲۵ دسامبر را به عنوانِ «زادروز مسیح» جشن گرفتند در سال ۳۳۶ میلادی در رُم بود. کنستانتین اول، امپراتور روم، در سال ۳۱۳ میلادی با صدور فرمانی شکنجه و آزار مسیحیان را در قلمرو خود ممنوع کرد. در آن سال جمعیت مسیحیان در سراسر امپراتوری روم به ۵ درصد هم نمی‌رسید. در شهر رُم که مسیحی‌ترین شهر امپراتوری بود، مسیحیان ۱۰ درصد جمعیتِ شهر را تشکیل می‌دادند. با گرویدنِ کنستانتین اول به مسیحیت در ۳۲۶ میلادی، گسترش مسیحیت در امپراتوری روم آغاز شد و در ۳۸۰ میلادی در زمان تئودئوس اول، امپراتور روم، به دین دولتی تبدیل شد. تئودئوس اول با فرمان سالونیک در ۲۷ فوریۀ ۳۸۰ میلادی بت پرستی و آیین‌هایِ کفرآمیز را ممنوع کرد. سپس در ۳۹۲ میلادی مسیحیت را به دین رسمی امپراتوری تبدیل کرد. بدین‌سان، آزار و شکنجۀ پیروانِ دین‌های دیگر شروع شد و مسیحیان پرستشگاه‌های آنان را ویران یا تبدیل به کلیسا کردند.

باری، پیش از رواج مسیحیت در امپراتوری روم و رسمی شدنِ آن رومیان ۲۵ دسامبر را جشن می‌گرفتند و به آن «زادروزِ خورشیدِ شکست ناپذیر» می‌گفتند. در روم باستان جشنِ «خورشید شکست‌ناپذیر» را به افتخار زایش مجدد «خدای خورشید» در فردایِ شب «انقلاب زمستانی» برگزار می‌کردند که در آن زمان با ۲۵ دسامبر مصادف می‌شد.

پرستش «خدای خورشید» در قرن سوم میلادی در امپراتوری روم معمول شده بود. خدایِ خورشیدِ رومیان آمیزه‌ای بود از آپوُلوُن، خدای یونانی، و میترا، خدای هند و ایرانی. آپوُلوُنِ یونانی خدای شعر، موسیقی، آواز، هنر و زیباییِ مردانه بود و میترایِ هند و ایرانی خدای پیمان، سوگند و خورشید. با فرمان سالونیک در ۳۸۰ میلادی روز ۲۵ دسامبر مختصّ مسیحیان شد. درواقع، چون در انجیل‌ها اشاره‌ای به روز تولد مسیح نشده است کلیسا مدعی شد که مسیح در همان روز ۲۵ دسامبر زاده شده است. بدین‌سان، از سویی زادروزی برای مسیح دست و پا کرد و از سوی دیگر کوشید از پیشرویِ آیین‌های دیگر به ویژه آیین میترا جلوگیری کند. بعضی از مورخان برای تعیینِ تقریبیِ زادروز مسیح به بررسیِ اطلاعاتی پرداخته‌اند که در دو انجیل‌ یوحنّا و لوقا دربارۀ تاریخِ مصلوب شدن او آمده است. آنان با توجه به تقویم رایج در آن زمان و از روی یک رشته محاسباتِ تطبیقی به این نتیجه رسیده‌اند که او ۵ یا ۷ سال پیش از میلاد زاده شده است.

البته مسیحیت بخشی از مناسک و باورهایِ دیگر آیین میترا را نیز از آنِ خود کرد. دین شناسانی معتقدند که باورهایی مانند شام آخر مسیح، عُروج او به آسمان و رستاخیز او را مسیحیان از آیین میترا گرفته اند. از آغاز قرن پنجم میلادی کلیسا آزارِ پیروان میترا را وظیفۀ دینی شمرد و مسیحیان را به یافتن و ویران کردنِ پرستشگاه‌های زیرزمینیِ میترا واداشت.

در قرون وسطا کریسمَس به صورت یکی از مهم‌ترین جشن‌های مسیحی درآمد و در دورۀ استعمار که اروپاییان به ترویج مسیحیت در گوشه و کنار جهان پرداختند، کم و بیش در سراسر جهان معمول شد. اگرچه برای بیشتر کسانی که امروز در چهار گوشۀ جهان این جشن را برگزار می‌کنند، جنبۀ دینیِ کریسمَس اهمیتی ندارد، با این حال، مؤمنان مسیحی مراسم و مناسک آن را به دقت رعایت می‌کنند. در کشورهای اروپایی و به طور کلی در جهان مسیحیت مردم از یکی- دو هفته پیش خود را برای برگزاری آن آماده می‌کنند و تا پایان سال مراسم کریسمَس را ادامه می‌دهند. درواقع، جشن کریسمَس دوره‌ای را در برمی‌گیرد که به آن «دورۀ جشن‌ها» یا «جشن‌هایِ پایان سال» می‌گویند.

یکی از آیین‌های این جشن آراستنِ درخت کریسمَس یا درخت نوئل است. برای این کار از درختِ همیشه سبزِ کاج استفاده می‌کنند. در خانواده‌ها معمولاً هدیه‌هایِ کریسمَس را پای درخت می‌چینند. این سنت در قرون وسطا معمول شده است. تا پیش از قرن هیجدهم میلادی درخت کریسمَس را با سیب و آجیل و خرما می‌آراستند. اما سپس شمع نیز برای آراستن آن به کار بردند. با اختراع برق، لامپ‌های کوچک برقی جایگزین شمع شد. معمولاً یک ستاره یا تندیسِ کوچک یک فرشته را نیز بر بالای درختِ کاج می‌آویزند که نشانۀ فرشتۀ بیت لَحم است که تولد عیسی را بر شبانان نوید داده است.