ایران، فاکتور تعیین کننده در روند عادی سازی روابط اسرائیل با عربستان سعودی

روز دوشنبه نهم مرداد برابر با ۳۱ ژوئیه ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجۀ جمهوری اسلامی، در نشست خبری هفتگی‌اش با توجه به کوشش‌های دولت آمریکا در جهت عادی سازی روابط عربستان سعودی و اسرائیل گفت: سازش با رژیم صهیونیستی هیچ خدمتی به آرمان فلسطین و احقاق حقوق ملت فلسطین نخواهد کرد. ما به عنوان جمهوری اسلامی ایران هر گامی را که دولت‌های اسلامی در مسیر شناسایی رژیم صهیونیستی بردارند، به ضرر صلح و ثبات منطقه می‌دانیم.

ایران، فاکتور تعیین کننده در روند عادی سازی روابط اسرائیل با عربستان سعودی AP - Vahid Salemi

رئیس جمهوری آمریکا در پی توافقی امنیتی با عربستان سعودی است که یکی از جنبه‌های اصلی آن عادی سازی روابط عربستان سعودی با اسرائیل است. برای این منظور، پنجشنبۀ گذشته او جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی کاخ سفید، و بْرِت مک‌گورک، مشاور ارشد خود در امور خاورمیانه، را برای دیدار و گفت و گو با محمد بن سلمان روانۀ جده کرد. گویا دولت بایدن می‌کوشد روند عادی سازی روابط اسرائیل و عربستان سعودی را تا پیش از آغاز کارزارهای انتخاباتی ریاست جمهوری آمریکا به سرانجام یا، دست‌کم، به مرحله‌ای مطلوب برساند.

در همان روز، توماس فریدمن، سرمقاله نویس نیویورک تایمز، نوشت: رئیس جمهور آمریکا با فرستادن دو مشاور ارشد خود به جده می‌خواهد بداند آیا چنین توافقی با عربستان سعودی امکان‌پذیر است و به چه قیمتی؟ صلح میان اسرائیل و عربستان سعودی، نگهبان دو شهر مقدس اسلام (مکه و مدینه) راه را برای صلح اسرائیل با کل جهان اسلام از جمله با کشورهای بزرگی مانند اندونزی و شاید حتی پاکستان هموار خواهد کرد.

البته روند عادی سازی روابط دو کشور از مدت‌ها پیش آغاز شده است. در ۱۵ ژوئیه ۲۰۲۲ عربستان سعودی رسماً حریم هوایی خود را به روی هواپیماهای اسرائیل گشود. در همان روز جو بایدن با یک پرواز مستقیم از تل آویو وارد عربستان شد. کارشناسان این رویداد را بی‌سابقه و از نظر سیاسی پُرمعنا توصیف کردند.

بازگشایی حریم هوایی عربستان سعودی به روی هواپیماهای اسرائیلی آخرین حلقه از یک رشته توافق‌های دور و دراز و بی‌‌سابقه بود که اسرائیل با کشورهای عربی امضا کرد. در ۳۱ ماه مه ۲۰۲۲، نفتالی بنت، نخست وزیر وقت اسرائیل، از امضای «توافقنامۀ تاریخی تجارت آزاد» میان اسرائیل و امارات متحد عربی اظهار خشنودی کرد. برپایۀ آن توافقنامه، موانع گمرکی برای ۹۶ درصد از مبادلات تجاری میان دو کشور به ویژه در زمینۀ مواد غذایی، آرایشی، بهداشتی و نیز تجهیزات پزشکی و دارویی برداشته شد.

پیش از آن در ۱۳ دسامبر ۲۰۲۱ نفتالی بِنِت در سفر دو روزه‌اش به امارات متحد عربی با وزیران صنایع و فرهنگ آن کشور و نیز ولیعهد امارت ابوظبی و جانشین فرمانده کل نیروهای امارات دیدار و گفت و گو کرده بود.

سفر نخست وزیر اسرائیل به امارات دنبالۀ منطقیِ «پیمان ابراهیم» بود که در ۱۵اوت ۲۰۲۰ با حضور وزیر امور خارجۀ امارات متحد عربی، وزیر امور خارجۀ بحرین، دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا، و بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل، در کاخ سفید امضا شد. پیمان ابراهیم دربرگیرندۀ دو موافقت‌نامه بود: یکی موافقت‌نامۀ صلح میان اسرائیل و امارات و دیگری موافقت‌نامۀ عادی‌سازی روابط میان بحرین و اسرائیل.

بسیاری از کارشناسان عرب و ناظران بین‌المللی، آن پیمان را نشانۀ تحول استراتژیک کشورهایِ عرب خلیج فارس به منظور سد کردن راه توسعه‌طلبی منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران و مقابله با کوشش‌های آن در جهت دامن زدن به آتش اختلافات میان شیعیان و سنی‌ها در کشورهای عربی توصیف کردند.

اندکی پس از برقراریِ روابط دیپلماتیک میان امارات و اسرائیل، بحرین نیز در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۰ روابطش را با اسرائیل عادی کرد. پس از امارات و بحرین، سودان و مراکش نیز روابطشان را با اسرائیل عادی کردند.

اما عربستان سعودی حل مسئله فلسطین را که یکی از آرزوهای دیرینِ ملک سلمان است، خط قرمز عادی سازی روابطش با اسرائیل تعیین کرده است.

افزون بر این، به گفتۀ کارشناسان آگاه، سعودی ها از واشنگتن سه چیز مهم می خواهند: یکی قرارداد امنیتی دو جانبه در سطح «ناتو» است که آمریکا را متعهد می کند در صورت حمله به عربستان سعودی (احتمالاً از سوی ایران) به دفاع از آن کشور برخیزد. دوم، توسعۀ برنامۀ هسته‌ای غیر نظامی زیر نظارت ایالات متحد آمریکا؛ و سوم، امکان خرید سلاح‌های پیشرفته‌ترِ آمریکایی مانند سامانۀ دفاع موشکی بالیستیک.

آمریکایی‌ها نیز انتظار دارند سعودی ها به جنگ یمن پایان دهند؛ برنامه‌ای برای کمک‌های گسترده به نهادهای فلسطینی در کرانۀ باختری به اجرا بگذارندو روابط خود را با چین محدود کنند. برای مثال، عربستان باید تعهد کند که روابط تجاری‌اش را با غول‌های فناوری چینی مانند هوآوِی محدود کند. می‌دانیم که ورود آخرین تجهیزات مخابراتی این غول فناوری به ایالات متحد آمریکا ممنوع شده است.

البته بعضی از سیاستمداران آمریکایی معتقدند که بن سلمان علاقۀ خاصی به فلسطینی‌ها ندارد و با پیچیدگی‌های روند صلح نیز ناآشناست. با این حال، برای بسیاری از دموکرات‌ها حل مسألۀ فلسطین برای هرگونه صلح پایدار در خاورمیانه ضروری است. به گفتۀ کارشناسان، بن سلمان خواستۀ خود را دربارۀ فلسطینیان هنوز روشن مطرح نکرده‌ است. اما توسعۀ برنامۀ اتمی غیرنظامی را زیر نظر آمریکا خواستار است و این خواسته‌ای است که هم اسرائیلی‌ها و هم کنگرۀ آمریکا به دشواری می‌توانند به آن تن دهند.

تحلیلگران آگاه معتقدند که عادی سازی روابط عربستان سعودی با اسرائیل در زمان حیات ملک سلمان، پدر محمد بن سلمان و پادشاه کنونی عربستان سعودی، اتفاق نخواهد افتاد. او اکنون ۸۷ سال دارد و گویا سخت بیمار است. اوست که حل مسألۀ فلسطین را خط قرمز عادی سازی روابط کشورش با اسرائیل تعیین کرده است. اما  پسر او، ولیعهد محمد بن سلمان، بیش از آنکه به فکر فلسطینی‌ها باشد، به فکر امنیت کشور خود است و برای همین، تمایل بیشتری برای رسیدن به توافق با آمریکایی‌ها دارد و علت اصلی آن مهار جمهوری اسلامی در منطقه است.

بدین‌سان، از هر زاویه‌ای که بنگریم یکی از فاکتورهای تعیین کننده در روابط عربستان سعودی با اسرائیل، جمهوری اسلامی ایران است. بی‌جهت نیست که وزارت امور خارجۀ جمهوری اسلامی به پیشروی روند عادی سازی روابط آن دو کشور واکنش تند نشان می‌دهد.