واپسین مرحلۀ غم‌انگیز بحران قره‌ باغ و بی‌عملی جامعۀ بین‌المللی

برچیده شدن جمهوری خودخواندۀ قره باغ کوهستانی و ادغام آن منطقه در جمهوری آذربایجان به دنبال جنگی برق‌آسا واکنش‌ شدیدی در اتحادیۀ اروپا برنینگیخت. تند و تیزترین واکنش‌ها را بعضی از روشنفکران، روزنامه نگاران و سیاستمداران فرانسوی نشان دادند. کم و بیش همۀ آنان بی‌عملی اتحادیۀ اروپا به ویژه فرانسه را به باد انتقاد گرفتند. آنان انتظار داشتند اتحادیۀ اروپا یکپارچه به دفاع از ارمنیان قره‌باغ برخیزد. اما چرا چنین اتفاقی نیفتاد؟

منتقدان بی‌عملی اتحادیۀ اروپا، حملۀ ارتش جمهوری آذربایجان به قره باغ کوهستانی و برچیدن جمهوری خودخواندۀ آن را با حملۀ روسیه به اوکراین مقایسه می‌کنند و علت اصلی این بی‌عملی را حسابگری‌ اقتصادی کشورهای اروپایی می‌دانند. AFP - EMMANUEL DUNAND

به گفتۀ «باب دین»، پژوهشگر ارشد مؤسسۀ روابط بین‌الملل هلند به نام «کلینگِندیل»، دربارۀ رویدادهای قره باغ میان ۲۷ کشور اتحادیۀ اروپا هم‌رأیی وجود ندارد. او سه گروه را در اتحادیۀ اروپا از هم بازمی‌شناسد. نخست، کشورهایی که از نظر تاریخی با جمهوری ارمنستان روابط نزدیک دارند مانند فرانسه، آلمان و هلند. اما آن‌ها نیز واکنش درخوری نشان ندادند و به همین بسنده کردند که از جمهوری آذربایجان بخواهند با ارمنیان قره باغ رفتاری سازگار با حقوق بشر در پیش گیرد.

دومین گروه، کشورهایی هستند که مدت‌هاست با آذربایجان همکاری می‌کنند. مانند مجارستان و ایتالیا که یکی از مهم‌ترین وارد کنندگان گاز آذربایجان است. سومین گروه دربرگیرندۀ کشورهای سابق بلوک شرق است که سخت با روسیه دشمن اند. فراموش نکنیم که ارمنستان هنوز عضو رسمی «سازمان پیمان امنیت جمعی» است که در سال ۲۰۰۲ پیرامون روسیه شکل گرفته است. این سازمان یک ائتلاف میان-دولتی در اوراسیاست و شش کشور روسیه، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ارمنستان عضو آن هستند.

منتقدان بی‌عملی اتحادیۀ اروپا، حملۀ ارتش جمهوری آذربایجان به قره باغ کوهستانی و برچیدن جمهوری خودخواندۀ آن را با حملۀ روسیه به اوکراین مقایسه می‌کنند و علت اصلی این بی‌عملی را حسابگری‌ اقتصادی کشورهای اروپایی می‌دانند. در دو هفتۀ گذشته کم و بیش در همۀ رسانه‌های فرانسوی صحبت از این می‌کردند که اروپاییان به سبب نیازی که به گاز آذربایجان دارند با علی‌اف سازش کرده‌اند.

اما بعضی از کارشناسان علت را در جای دیگری جست و جو می‌کنند. «دیدیۀ بیلیون»، قلمروشناسِ فرانسوی و مدیر انستیتوی روابط بین‌الملل و استراتژیک فرانسه، معتقد است به چند دلیل قره باغ را با اوکراین نمی‌توان مقایسه کرد. نخست اینکه ارتش آذربایجان به کشور دیگری حمله نکرده است. جمهوری قره باغ کوهستانی را کسی در جهان به رسمیت نمی‌شناخت. به گفتۀ این کارشناس، در ماه مه گذشته حتی نخست وزیر ارمنستان نیز آشکارا پذیرفت که قره باغ کوهستانی بخشی از خاک آذربایجان است.

دوم اینکه اتحادیۀ اروپا در وضعی نیست که جمهوری آذربایجان را محکوم کند یا تصمیم به تحریم آن کشور بگیرد. در سال ۲۰۲۲ جمهوری آذربایجان متعهد شد سالی ۲۰ میلیارد مترمکعب گاز دست کم تا سال ۲۰۲۷ روانۀ اروپا کند. به همین سبب، اتحادیۀ اروپا سکوت اختیار کرده و تنها به کمک‌های بشردوستانه به ساکنان و پناهجویان قره باغ کوهستانی بسنده کرده است.

تاکنون آمریکا نیز گامی در جهت محکوم کردن جمهوری آذربایجان برنداشته است. کارشناسان معتقدند توان آمریکا برای اثرگذاری در قفقاز جنوبی بسیار محدود است، چنان که در جنگ ۴۴ روزۀ سال ۲۰۲۰ نتوانست گامی در جهت حمایت از ارمنستان بردارد و آن جنگ با میانجیگری روسیه به سود آذربایجان پایان یافت.

از سوی دیگر، آذربایجان با ترکیه، عضو ناتو، روابط نزدیک و بسیار دوستانه دارد. افزون بر این، آن کشور پس از قطع گاز روسیه به اروپا به منبع مهم تأمین گاز اروپا تبدیل شد. با توجه به همۀ این داده‌ها، آمریکا نیز مانند اتحادیۀ اروپا به ناظری کم و بیش بی‌طرف تبدیل شده و به این بسنده کرده است که دو کشور آذربایجان و ارمنستان را به یافتن راه حلی مسالمت آمیز دعوت کند.

به نظر می‌رسد تنها فرانسه است که رفتاری تهاجمی برضد الهام علی‌اف و جمهوری آذربایجان در پیش گرفته است. در دو هفتۀ گذشته امانوئل مکرون چندین بار با نخست وزیر ارمنستان گفت و گو کرده و آمادگی فرانسه را برای زیر فشار گذاشتن جمهوری آذربایجان به اطلاع او رسانده است. فرانسه آذربایجان را به تحریم‌های تجاری و ایجاد محدودیت‌هایی برای مقام‌های آذربایجانی تهدید کرده است.

به گفتۀ «باب دین»، پژوهشگر ارشد مؤسسۀ روابط بین‌الملل هلند، اروپا و آمریکا در قفقاز جنوبی با جاه طلبی دو کشور ناباب یعنی روسیه و ایران نیز رو به رو هستند. در نتیجه باید مراقب باشند. از نظر راهبردِ ژئوپلیتیکی، قفقاز برای اروپا بسیار اهمیت دارد چنان که در چندین پروژۀ حمل و نقل در آن منطقه برای راهیابی به آسیا سرمایه گذاری کرده است. برای اروپا آذربایجان مناسب‌ترین کریدور به مقصد آسیاست.

به عقیدۀ «دیدیه بیلیون»، مدیر انستیتوی روابط بین‌الملل و استراتژیک فرانسه، رویدادهای قره باغ در سی و پنج سال گذشته یکی پس از دیگری به فراموشی سپرده شده‌اند. این بار نیز کشورهای غربی‌ پس از فروکش کردن شور و هیجان کنونی به زودی این رویداد را فراموش خواهند کرد و سرگرم مسائل دیگری خواهند شد.

به گفتۀ توماس دی وال، روزنامه نگار و کارشناس بریتانیایی قفقاز و اروپای شرقی، اروپا و آمریکا اکنون سرگرم جنگ اوکراین هستند. پیشروی چین در جهان و کشاکش‌های خاورمیانه مشکلات فراوانی برای آن‌ها ایجاد کرده است. بحران قفقاز جنوبی و آوارگی ده‌ها هزار ارمنی غم انگیز است، اما خطری برای آن‌ها ندارد. این را هم باید گفت که توان غرب برای حل بحران های کنونی جهان نامحدود نیست.